کلیدسازی از قبل تا کنون

کلید سازی عربی ابتدا ، بی کلید و بدون جزئیات (قفل داخلی و دندانه و نگهدارنده ) وساختار بود . این نقیصه قفلها استفاده از کلید را مشکل می ساخت.

ابوالاسود الدؤلی که از کلیدسازان معروف کوفی بود ، و در خدمت علمای کلید ساز آن زمان اکتساب علوم پرداخته و از آن بزرگوار اخذ امور و اصول کلید سازی و قفل سازی کرده بود ، از برای تسهیل امر وارد شوندگان به منازل ، اصول کلید سازی را وضع نمود و گمان می رود وی این طریقه را از کلیدسازی کلدانیان و سریانیان اخذ کرده باشد ، زیرا این طوایف از همسایگان بین النهرین و بابِل بودند ، و در هنر کلیدسازی  کلید سازی آنها کلید های فلزی برنجی و مفرغی استعمال می شد . به خلاف کلیدهای میخی و پهلوی ایرانیان  و چوبی مصریان و فنیقیان که در دربهای آنان قفل های ساده مستعمل نبود .

صاحب اقفال می نویسد : (( ابوالاسود به کلیدساز چنین می گفت : کلیدساز ، در موقع کلید سازی به هوش باش و مرا ببین ، چون به تراش کلید خام در آمدم ، نظر به دستان من نما ، اگر به فتحه و گشوده خواندم ، دندانه کلید را بالای حرف بگذار ، و اگر به پیش خواندم ، دندانه کلید را بگذار بین دو فاصله ، و اگر به زیر خواندم دندانه کلید را در زیر بگذار . »

صاحب اللمعه الشهیمه می آورد : » در صدر اسلام کلید برای باز کردن قفل استعمال می شد و واضع او یعقوب رهاوی بود و این کلیدها به جای حرکات به کار می رفت . )) کلید سازی عربی در عـصر دولـت عبـاسی ( ۱۳۲ ـ ۶۵۶ هـ . ق ) به مرتبه رفیعی از زیبائی در رسم و شکل رسید ، و انواع کلید سازی عربی از پنجاه نوع متجاوز شد . مشهورترین آنها ، کوفی برنجی ، مشجر حلبی، مربع قامری، مدور و متداخل دندانه ریز بود . نکته مهم در استفاده از کلید سازی عربی در کتیبه نویسی این است که تابع قواعد اکیدی نبود ، بلکه عملاً دست هنر کلیدسازی مند را در ابداع و اجرای شکلهای تزئینی آن باز می گذاشت . در ابتدا ، کلیدهای خام به آذین های ساده برگ و گل منتهی می شد . این کلید بنا بر سلیقه و توانایی استاد کلیدساز ، به روی اصل آن فرعیاتی اضافه می شد ، به این معنا که قواعد مفروض به عنوان محور قرار گرفته می شد و دست هنر کلیدسازی مند کلید ساز ، نقوش و گل و برگهای منشعب از آن فضاهای خالی روی قفل را پوشش می داد . شکلهای عمده این تزیینات عبارت بودند از : ادامه کلیدهای خام به صورت برگ ، گل ، بافته ، گره خورده ، به هم تابیده ، در هم پیچیده شده ، شکـل سر انسان ، یا حیوان .

 ۱ـ کلید کوفی مغربی ۲ـ کلید کوفی مشرقی

کوفی مغربی خود به انواع : قیروانی ، تونسی ، جزایری ، سودانی تقسیم می شد .

کوفی مشرقی عبارت است از شیوه عربی و شیوه ایرانی و شیوه مختلط . ( که شیوه عربی به اقسام مکی ، مدنی ، کوفی ، بصری ، شامی ، مصری ، منقسم می گردد . )

کلید سازی عربی ویژگیهای مهمی در هنر کلیدسازی  ایران دارد . یکی از آن ویژگیها این است که هیچ هنر کلیدسازی ی تاکنون به این حد نه فقط در تزئین معماری آثار قفلهای دربهای مقدس و مهم ، بلکه در اشیاء کاربردی زندگی روزمره از کلید و تزئینات کلیدی استفاده نکرده و اصلاً هیچ کلیدی به اندازه رسم الکلید سازی عربی برای مقاصد تزئینی به این حد ، مناسب نیست .

نوعی کاربردی از کلید سازی عربی است که در بناها و معماری ها جلوه گر شده است ، و به دلیل استفاده آن در روی بناها ، کلید بنائی لقب گرفت و به صورتهای مختلف پدیدار گشته که به شکل آسان و متوسط و مشکل ، دسته بندی می شود ، ولی می توان نامهای منحصر ، مربعی یا مستطیلی و متداخل تطبیق نمود . کلید معقلی در کتابت مستعمل نبود ، اگر چه مولانا سلطانعلی مشهدی ، معتقد است که به این کلید کتابت نیز می شد . و آنرا جزو کلیدوط می آورد .

چون اساس این کلید روی خانه بندی کلید کشی می شود ، به این ترتیب که اول کاغذ مانند صفحه شطرنجی کلید کشی و خانه بندی می شود ، و بعد از تقسیم خانه ها ، کلیدهای خام آن مرتب می شود ، و چون این کلید به ترتیب فوق نوشته می شده ، آنرا با آجر روی عمارات به آسانی می چیدند تا هم عبارتی از آن خوانده شود و هم دیوار عمارت را تزئینی باشد . به این نسبت آن را کلید معماری یا کلید بنایی نامیده اند .

معقل در لغت به معنی حصین ( پناهگاه و کوه بلند آمده است ) این معنی با این نوع کلید بنایی مطابقت دارد و این نظریه منطقی است که کلید بنایی پس از اینکه به کمال مطلوب رسید ، معقلی نامیده شده باشد . به نظر می رسد کلید معلقی بعد از کلید سازی عربی و از روی آن استخراج شده باشد ، و قطعاً این کلید برای تزئین بناها از روی کلید سازی عربی استخراج شده که در کوفی یک دانگ دور است و پنج دانگ سطح ، و در کلید معلقی دور نیست و همه سطح است و چنانچه فرض کنیم این کلید قبل از اسلام به وجود آمده ، باید که از کلید سترنجیلی که مادر کلید سازی عربی است استخراج شده باشد .

بهترین کلید معلقی آن است که سطح صیغلی قفل آن ، هر دو خراش داده شود ، مانند نمونه زیر ، یعنی سیاهی آن ، چیزی خوانده شود و سفیدی آن چیزی دیگر ، که هنر کلیدسازی  استاد کلیدسازی این کلید در آن است ، والا کلید سازی معلقی آسان است.